اثرات حذف نفت روسیه از بازار نفت/ آیا ایران در سایه کاهش تعهدات روسیه فرصت طلبی می کند

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی نفت آرا، روسیه با داشتن بزرگترین ذخایر گاز طبیعی و ششمین ذخایر بزرگ نفت جهان، یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت و گاز در دنیا است. این کشور پس از عربستان سعودی و آمریکا، سومین تأمین‌کننده بزرگ نفت و مهم‌ترین تأمین‌کننده گاز طبیعی در سطح جهان است. حمله روسیه به اوکراین موجب تغییرات عمده‌ای در بازار نفت و گاز شده است. قیمت نفت برنت به سرعت از ۹۳ دلار به ۱۲۴ دلار در هر بشکه افزایش یافت. در بازار گاز نیز، حمله روسیه موجب تسریع روند رشد قیمت‌ها و شکستن رکوردهای جدید شد. این تحولات فرصت‌های ویژه‌ای را برای کشورهایی مانند ایران که دارای منابع نفت و گاز هستند و به صادرات این محصولات مشغول‌اند، ایجاد کرده است.

بر اساس جدیدترین آمار منتشر شده توسط شرکت BP، روسیه دارای ذخایر نفتی تقریبا ۱۰۷ میلیارد بشکه است و روزانه حدود ۱۱ میلیون بشکه نفت تولید می‌کند. بخش عمده‌ای از این نفت به بازارهای جهانی صادر می‌شود و مصرف روزانه نفت خام داخلی این کشور حدود ۳.۳ میلیون بشکه است. تولید، مصرف و صادرات نفت روسیه طی سال‌های گذشته روندی نسبتا ثابت داشته است. حداکثر تولید این کشور در سال ۲۰۱۹ معادل ۱۱.۷ میلیون بشکه در روز رسید، در حالی که مصرف نفت داخلی روسیه در همان سال به حدود ۳.۴ میلیون بشکه در روز رسیده بود. همچنین بالاترین میزان صادرات نفت روسیه مربوط به سال ۲۰۱۷ و معادل ۸.۹۸ میلیون بشکه در روز بوده است.

نکته‌ای که در مورد روسیه و درگیری‌های این کشور با اوکراین و واکنش‌های دیگر کشورها به آن مطرح است، بحث حذف نفت این کشور از بازارهای جهانی و نقش روسیه در این بازار خواهد بود. بعد از سال ۲۰۱۵، سهم روسیه از تجارت جهانی نفت از ۱۳ درصد به ۹.۹ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش پیدا کرده است. اما همچنان نتایج نشان دهنده آن است که روسیه سهم حدود ۱۰ درصدی از بازار نفت جهان را در اختیار دارد و به نظر می‌رسد حذف این کشور بتواند شوک بزرگی به بازار جهانی نفت اعمال کند.

مطابق با آمار صادرات نفت روسیه از ۸.۴ میلیون بشکه در روز طی سال ۲۰۱۵ با کاهش به ۶.۷ میلیون بشکه در روز طی سال ۲۰۲۳ رسید. این مقدار معادل ۹.۹ درصد از تجارت جهانی نفت است. در صورت ادامه خرید نفت از روسیه توسط چین و هند، ۱.۷ میلیون بشکه از صادرات روسیه باقی می‌ماند و ۵ میلیون بشکه به دلیل اعمال تحریم‌های شدید بر نفت صادراتی روسیه متوقف خواهد شد. از ۵ میلیون بشکه باقی مانده، ۳.۵ میلیون بشکه به اروپا و ۱.۵ میلیون بشکه به سایر مناطق اختصاص دارد که پس از حذف نفت روسیه از بازار باید با سایر عرضه‌ها جایگزین شود.
کشورهای تولیدکننده نفت با استفاده از ظرفیت مازاد خود می‌توانند بخشی از این خلا را جبران کنند. طبق آمار BP، در صورتی که تمامی کشورها جز روسیه در حداکثر ظرفیت خود نفت صادر کنند، ۲.۶ میلیون بشکه ظرفیت مازاد وجود خواهد داشت که می‌تواند به جبران کاهش صادرات روسیه کمک کند. اما مسائل سیاسی مانند بازگشت ایران به برجام و محدودیت‌های صادرات نفت در بلندمدت وجود دارد.
گزارش آکسفورد انرژی پیش‌بینی می‌کند که بخشی از این خلا در کوتاه‌مدت از طریق افزایش تولید ایران، کشورهای غیر اوپک و ذخایر استراتژیک قابل جبران است، اما در بلندمدت این امر ممکن نیست. به طور کلی، جبران تحریم نفت روسیه در کوتاه‌مدت ممکن است، ولی در بلندمدت با ملاحظات سیاسی و اقتصادی پیچیده‌ای روبرو خواهد بود.

با توجه به اینکه ایران یکی از کشورهای صادرکننده نفت است که در سال‌های اخیر با تحریم‌ها روبرو بوده، حذف یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت جهان مانند روسیه از بازار نفت می‌تواند فرصت‌های قابل توجهی از جنبه‌های سیاسی و اقتصادی برای ایران فراهم کند. این فرصت‌ها می‌توانند در راستای توافقات بازگشت به برجام و همچنین در زمینه فروش نفت و سوآپ نفتی برای ایران مؤثر واقع شوند که در ادامه به آن اشاره شده است:

*مهم‌ترین فرصت برای ایران در این زمینه، سوآپ نفت با روسیه است. ایران پیش‌تر تجربه سوآپ نفت با قزاقستان را بین سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۹ داشته که طبق آمارهای ترازنامه هیدروکربوری، حداکثر حجم سوآپ ۱۳۱ هزار بشکه در روز بود. نفت وارداتی از قزاقستان از طریق پایانه نکا به پالایشگاه‌های تهران و تبریز تحویل می‌شد و در عوض، معادل آن به شرکای قزاقستانی در خلیج فارس تحویل می‌گشت. این روند پس از مدتی متوقف شد، اما شرایط کنونی برای روسیه، امکان استفاده از ساختارهای قبلی را فراهم می‌آورد. با توجه به این شرایط، پیش‌بینی می‌شود که ایران بتواند ظرفیت سوآپ نفت از روسیه را تا ۳۵۰ هزار بشکه در روز گسترش دهد. در این صورت، نفت از روسیه از طریق پایانه نکا دریافت و به پالایشگاه‌های تهران، اراک و تبریز تحویل خواهد شد و در عوض، نفت به شرکای روسی در خلیج فارس تحویل داده می‌شود. با توجه به ظرفیت پالایشگاه‌های تهران (۲۵۰ هزار بشکه در روز)، اراک (۲۵۰ هزار بشکه در روز) و تبریز (۱۱۰ هزار بشکه در روز)، امکان افزایش ظرفیت سوآپ نفت با روسیه به ۶۱۰ هزار بشکه در روز وجود دارد.
*فرصتی دیگر برای ایران واردات نفت از روسیه و تأمین خوراک پالایشگاه‌های کوچک کشور (مینی‌ریفاینری‌ها) است. این پالایشگاه‌ها در تأمین خوراک با مشکلاتی مواجه هستند و ظرفیت مجموعی آن‌ها حدود ۱ میلیون بشکه در روز است. به نظر می‌رسد واردات نفت از روسیه و تأمین خوراک این پالایشگاه‌ها، به ویژه در مناطق غربی و شمال‌غربی کشور، یکی دیگر از فرصت‌های موجود برای ایران باشد.