براساس برآوردها میتوان انتظار داشت که رابطه ایران و ترکمنستان با محوریت انرژی و ترانزیت گسترش یابد، البته مهمترین عامل رویکرد دو کشور در همسایه‌گرایی است که باعث نزدیکی بیشتر میشود.
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی نفت آرا، در روزهای اخیر شاهد رفت و آمد مقامات کشورهای همسایه با ایران هستیم که یکی از آنها همسایه شمال شرقی، ترکمنستان است. مقامات ارشد ایران و ترکمنستان ۱۳ سند همکاری در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، تجاری، حمل و نقل، سرمایه گذاری، تکنولوژی‌های نوین، محیط زیست، ورزشی، انرژی، قضایی، آموزشی و تحقیقاتی و گردشگری به امضا رساندند.
همچنین رئیس‌جمهور با بیان اینکه اراده جدی دو کشور ایران و ترکمنستان بر توسعه روابط است، گفت: «مصمم بودن ما برای به امضا رساندن سندی مربوط به دو دهه آینده بیانگر اهمیت رابطه با این کشور است.» همچنین سردار بردی محمد اف رئیس جمهور ترکمنستان اظهار داشت: در حال حاضر، مذاکرات میان هیئت های اجرایی ترکمنستان و ایران با موفقیت انجام شد. در جهت گسترش همکاری های بازرگانی و اقتصادی و افزایش حجم مبادلات تجاری، مذاکراتی صورت گرفت. بخش انرژی و حمل و نقل از جمله موارد مهم و استراتژیک فی‌مابین بود و تمام تلاش های خود را برای توسعه همه جانبه این موارد ادامه خواهیم داد.
بنابراین با در نظر گرفتن اظهارات هر دو رییس جمهور احتمالا دو بخش ترانزیت و انرژی در کانون همکاری های دوجانبه قرار خواهد گرفت که دلایل آن را بررسی خواهیم کرد.
ایران شاهراه انتقال گاز ترکمن‌ها
بر اساس داده‌های رسمی، ایران با در اختیار داشتن حجم عظیمی از گاز، پتانسیل بالقوه دارد تا به راحتی هم نیازهای داخلی و هم نیازهای گاز خارجی را تامین کند. با این وجود، ایران از همسایه شمال شرقی خود، ترکمنستان، گاز طبیعی وارد می‌کند تا از تامین گاز کافی به مناطق شمالی خود اطمینان حاصل کند. به نظر می‌رسد که تجارت گاز بین ترکمنستان و ایران از طریق سواپ با مشارکت آذربایجان برای دو طرف سودمند بوده است، از همین روی انتظار می‌رود ظرف چند ماه آینده به میزان قابل توجهی دوباره افزایش یابد. با این حال، افزایش سریع تجارت گاز ممکن است آغازی بر گسترش روابط دو کشور باشد.
تجربه پیامدهای منفی وابستگی گسترده به شبکه‌های خط لوله گاز تحت کنترل روسیه برای انتقال انرژی به بازارهای خارجی باعث شد تا مقامات ترکمنستان همواره در جستجوی امکانات متنوع‌سازی مسیرهای صادراتی باشند.
اولین خط لوله‌ای که گاز ترکمنستان را با اجتناب از قلمرو روسیه به بازارهای خارجی منتقل کرد، خط لوله گاز ترکمنستان-ایران بود که در سال ۱۹۹۷ با ظرفیت انتقال ۶ تا ۸ میلیارد متر مکعب گاز در سال ساخته شد. رهبران دو کشور با امیدواری فراوان به تداوم تجارت گاز موافقت کردند تا با بهره برداری از خط لوله گاز دیگر دولت آباد- سرخس-خانگیران با قابلیت انتقال ۱۲ میلیارد مترمکعب ظرفیت گازرسانی را به ۲۰ میلیارد مترمکعب کاز افزایش دهند که در سال ۲۰۱۰ آغاز شد.
جهت‌گیری ایران همواره نقش مهمی در سیاست انرژی خارجی ترکمنستان داشته است. تجارت گاز ترکمنستان و ایران نه تنها اولین تلاش موفق برای تنوع بخشیدن به وابستگی کامل ترکمنستان به روسیه بود، بلکه به بودجه ترکمنستان کمک کرد که به شدت به درآمدهای صادرات گاز وابسته است، چون حجم صادرات به روسیه، اوکراین، ارمنستان و گرجستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ و در خلال اختلال در عرضه گاز به روسیه در سال ۲۰۰۹ شروع به کاهش کرد. در حالی که ترکمنستان توانایی انتقال ۲۰ میلیارد متر مکعب به ایران را دارد، حجم گاز انتقالی هرگز به ظرفیت کامل خود نرسید. بر اساس بررسی آماری BP، ایران در سال ۲۰۱۴ تنها ۶.۵ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد کرد.
واردات گاز از ترکمنستان برای ایران مقرون به صرفه‌تر از ساخت خطوط لوله در داخل کشور برای انتقال گاز خود از میادین جنوب به مصرف‌کنندگان در شمال و افزایش ظرفیت تولید گاز بوده است. با این حال، برای کشوری با پتانسیل گازی فوق‌العاده، شروع به توسعه پتانسیل خود یک مسئله زمان بود. بنابراین، طی چند سال گذشته، ایران برنامه توسعه گاز (ظرفیت تولید و زیرساخت) خود را اجرا کرده است که به زودی به ایران اجازه می‌دهد تا تقاضای گاز خود را به طور کامل از منابع خود تامین کند.
افتتاح فازهای میدان پارس جنوبی ظرفیت تولید روزانه گاز ایران را به ۵۲ میلیون مترمکعب رساند و کشور را از واردات گاز از خارج جدا می‌کند. علیرغم این واقعیت که ایران خود به زودی قادر خواهد بود نیازهای گازی مناطق شمالی را تامین کند، دولت ایران تمایل خود برای استفاده از خطوط لوله گاز ایران-ترکمنستان را رها نکرده است.
پیشتر یکی از پیشنهادات ایران این بود که گاز آذربایجان و ترکمنستان به ایران منتقل و سپس از طریق ترکیه به اروپا صادر شود. این مقرون به صرفه‌ترین راه برای انتقال گاز به اروپا است. هرچند برخی از کارشناسان استدلال می‌کنند که شبکه خط لوله بزرگی وجود ندارد که بتواند گاز وارداتی ترکمنستان را از طریق ایران و از طریق ترکیه به اروپا منتقل کند. دو خط لوله برای انتقال گاز ترکمنستان به مناطق شمالی ایران و یک خط لوله انتقال گاز از ایران به ترکیه با ظرفیت ۱۰ میلیارد متر مکعب وجود دارد. با این وجود، زیرساخت‌های موجود خط لوله گاز امکان انتقال غیرمستقیم گاز ترکمنستان به اروپا را فراهم می‌کند.
بنابراین ایران با توسعه پتانسیل هنوز بهره برداری نشده خود در صدد است تا در تامین گاز به خودکفایی برسد. در حالی که این امر منجر به کاهش سریع تجارت گاز ترکمنستان و ایران شد، اما هنوز چشم اندازهایی برای همکاری‌های آتی بین این دو کشور در بخش گاز وجود دارد. ممکن است یک شبکه خط لوله به طور خاص طراحی نشده باشد که گاز ترکمنستان را با بازارهای اروپایی از طریق ایران وصل کند، اما به وضوح امکان مشارکت در مبادله گاز مبادله‌ای به نفع همه طرف‌های درگیر وجود دارد. در چارچوب چنین ترتیبات تجارت گاز، ایران از خطوط لوله موجود و سود حاصل از ترانزیت و سوآپ گاز بهره کامل را خواهد برد. ترکمنستان نیز به نوبه خود با اجتناب از خاک روسیه به بازار گاز اروپا دسترسی خواهد داشت.
ظرفیت فعلی تولید گاز ترکمنستان به این کشور اجازه نمی‌دهد تا با تقاضای گاز در همه جهات مطابقت داشته باشد. بنابراین مقامات ترکمنستان حجم صادرات گاز خود به ایران را برای رعایت تعهدات گازرسانی به سمت چین کاهش داده‌اند که پیش‌بینی میشود با ساخت خط D خط لوله گاز چین -آسیای مرکزی به ۶۵ میلیارد متر مکعب برسد. با این حال، وابستگی بیش از حد به بازار چین، ترکمنستان را به شدت در برابر تهدید اختلالات عرضه گاز توسط یک مشتری به شدت آسیب پذیر می‌کند. در این راستا، زیرساخت‌های خط لوله گاز موجود برای انتقال گاز به ایران، جزء مهمی از استراتژی تنوع بخشی مسیرهای صادرات گاز ترکمنستان است. این عوامل عمده حاکی از آن است که ایران و ترکمنستان هر دو علاقه مند به ادامه ترتیبات تجارت گاز در آینده خواهند بود.
اتحادیه اروپا ممکن است مجبور شود برخی از اصول خود را برای به دست آوردن گاز از آسیای مرکزی تغییر دهد، در حالی که روسیه و چین به دنبال درگیری ناشی از غرب بر سر منابع انرژی خواهند بود. طنز نیست که اتحادیه اروپا برای تنوع بخشیدن به زنجیره‌های تامین گاز طبیعی خود به ترکمنستان آسیای میانه روی آورده است. اگرچه این کشور معمولاً مواضع بی‌طرف دارد، اما یک کشور شوروی سابق است و ارتباطات سطح بالایی با روسیه دارد و تا حدی در مورد تخصص روسیه در بخش صنعت گاز به آن متکی است. علاوه بر این، این یک مسیر ترانزیت کلیدی برای طرح کمربند و جاده چین است.
رسانه‌های ترکمنستانی می‌گویند ترکمنستان با جمهوری آذربایجان، ترکیه، گرجستان و اتحادیه اروپا درباره امکان ساخت خط لوله گاز با ظرفیت ۱۰ تا ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال مذاکره کرده است. این معادل یکی از خطوط لوله نورد استریم ۲ است که اکنون معلق شده و هر کدام ظرفیت ۲۷.۵ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال را دارند. لازم به یادآوری است که مجموع ذخایر گاز طبیعی ترکمنستان ۵۰ تریلیون متر مکعب برآورد شده است.
پروژه توسعه یافته توسط Trans Caspian Resources امکان تامین گاز طبیعی ترکمنستان را به آذربایجان و بیشتر به قفقاز جنوبی، ترکیه و سایر کشورهایی که به گاز نیاز دارند، از جمله اتحادیه اروپا که اکنون با کمبود انرژی مواجه است، ممکن می‌سازد. در همین حال، کانکتور ترانس خزر امکان عرضه گاز طبیعی ترکمنستان به آذربایجان و بیشتر منطقه ماوراء قفقاز، ترکیه و سایر کشورها را فراهم و تامین ۱۰ تا ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال را تضمین می کند.
در سال ۲۰۲۱، شرکت Trans Caspian Resources پروژه خود را در مورد خط لوله اینترکانکتور ترانس کاسپین، یک خط لوله گاز کوچکتر (در مقایسه با خط لوله گاز ترانس خزر) از ترکمنستان به آذربایجان ارائه کرد. این امر دورنمای رقابت بین شرق و غرب بر سر ترکمنستان را فراهم می‌کند، که همچنین منبع خط لوله گاز ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) است. ترکمنستان همچنین گاز خود را به ایران و ترکیه ارسال می‌کند.
اتصال ترکمنستان به پاکستان
همچنین ترکمنستان اعلام کرده است که می‌تواند گاز طبیعی مایع (LNG) را به پاکستان برساند تا به این کشور در تامین نیازهای انرژی خود کمک کند. اخیراً در چهل و هشتمین نشست شورای وزیران سازمان همکاری اسلامی در اسلام آباد، بر لزوم همکاری نزدیک تر پاکستان و ترکمنستان تاکید کردند.
ارقام تجارت اندک است و ترکمنستان در سال ۲۰۲۰ حدود ۴.۵ میلیون دلار به پاکستان صادر کرد که عمدتاً پوست پنبه و پشم خام بود، در حالی که پاکستان در همان سال حدود ۲.۵ میلیون دلار از جمله محصولات پزشکی، جوت و مرکبات به ترکمنستان صادر کرد. این دو کشور توسط افغانستان که به دلیل مسائل امنیتی در سه دهه گذشته تجارت را متوقف کرده است و ایران که به شدت توسط غرب تحریم شده از هم جدا شده‌اند.
با این حال، اگر افغانستان بتواند تا حدودی ثبات دولت را نشان دهد تجارت ترکمنستان و پاکستان فرصتی برای بهبود دارد. هر دو کشور در حال حاضر از طریق افغانستان از طریق خط لوله گاز ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) متصل شده‌اند که هنوز به طور کامل عملیاتی نشده، اما احتمالا تا سال ۲۰۲۳/۲۴ به بهره برداری برسد.
یکی دیگر از مسیرهای، شاید قابل دوام‌تر، اتصال از طریق ایران و ارتباط با INSTC، و بهبودهایی در مسیر راه‌آهن موجود قزاقستان-ترکمنستان-ایران است که بخشی از مسیر INSTC است. این یک خط ریلی ۶۷۷ کیلومتری است که قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خلیج فارس متصل می‌کند. اوزن در قزاقستان را به برکت – اترک در ترکمنستان متصل می‌کند و به گرگان در استان گلستان ایران ختم میشود.
در ایران، راه آهن به شبکه سراسری متصل است و راه خود را به بنادر خلیج فارس و همچنین ترکیه باز می‌کند. برآورد میشود که این پروژه ۶۲۰ میلیون دلار هزینه داشته که به طور مشترک توسط دولت‌های قزاقستان، ترکمنستان، ایران و بانک توسعه آسیایی تامین شده است. کل خط ترکمنستان در اواخر دسامبر ۲۰۱۴ به بهره برداری رسید. اکنون می توان آن را به راه آهن ایران و پاکستان متصل کرد که پس از ده سال وقفه در دسامبر ۲۰۲۱ فعالیت خود را از سر گرفت.
تجارت دوجانبه ترکمنستان و پاکستان ممکن است کوچک باشد، اما قابل توجه است که جنگ روسیه و اوکراین شروع به تأثیرگذاری بر توسعه زنجیره‌های تأمین جدید در سراسر آسیای میانه کرده و به طور بالقوه به بازسازی و توسعه تجارت و امنیت آینده در افغانستان کمک می‌کند.
ترانزیت و رویای ترکمن‌ها
از زمان استقلال در سال ۱۹۹۱، ترکمنستان خود را در انزوا قرار داده است و ترجیح می‌دهد در ابتکارات تجاری منطقه‌ای شرکت نکند، اگرچه این کشور عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای است. این کشور از سال ۱۹۹۱ در کنار مسکو و پکن قرار گرفت و به عنوان یک مرکز ترانزیتی بین آسیا و اروپا در حال توسعه است و زیرساخت‌های روسیه و چین در زمینه پتانسیل اقتصادی و توسعه این کشور کمک می‌کنند. سال گذشته، اولین قطار باری مستقیم ترکمنستان-چین وارد استان سین کیانگ چین شد، در حالی که تجارت غرب از طریق بندر ترکمن باشی آن در دریای خزر نیز به سرعت در حال رشد است. حجم کانتینرهای عبوری از ترکمنستان از آسیا به اروپا در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافت و میتوان انتظار داشت که این روند بیشتر شود.
در عصر مدرن، مسیر افسانه‌ای جاده ابریشم با کیفیتی جدید بازسازی میشود که حامل ایده احیای و تقویت روابط تجاری، اقتصادی، بشردوستانه و فرهنگی بین دولت‌ها و مردم است. قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان در کتاب خود با عنوان "ترکمنستان، قلب جاده ابریشم" با استناد به حقایق تاریخ ملی، داستان‌ها و افسانه‌های باستانی و همچنین رویدادها و تحولات زندگی مدرن این کشور اشاره می‌کند.
خط راه آهن فراملی قزاقستان - ترکمنستان - ایران که به بهره برداری رسیده است، می‌تواند بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون تن بار حمل و اتصال به زیرساخت‌های حمل و نقل شرق و جنوب و دسترسی به بازارهای در حال توسعه را امکان پذیر می‌کند. ترکمنستان بر این باور است که تمرکز تلاش‌ها بر حصول اطمینان از استفاده حداکثری از فرصت‌های کشورهای آسیای میانه و دریای خزر که در ارتباط با این پروژه‌های بزرگ ترانزیتی به وجود می‌آید، ضروری است. کریدورهای بین المللی مناسب و ایمن با استفاده از حمل و نقل ریلی، هوایی و آبی، توسعه پایدار کل منطقه را تضمین، روابط همسایگی بین کشورها را تقویت و همکاری‌ها را تقویت می‌کند، حجم مبادلات تجاری را گسترش می‌دهد و به رفع مشکلات کمک می‌کند.
دولت ترکمنستان سرمایه گذاری هنگفتی را برای نوسازی و پیشرفت فنی بخش حمل و نقل و بهبود مدیریت از طریق فناوری مدرن انجام می‌دهد. اولویت به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل دریایی و رودخانه‌ای داده شده است، همچنین اقدامات فعالی برای بهبود حمل و نقل مسافر و بار، توسعه بنادر و تسهیلات بندری و ساده‌سازی نظارت دولتی بر ایمنی کشتیرانی و ناوبری در حال انجام است.
آسیای میانه و جنوبی فضایی برای همکاری فعال بین المللی است. مسیرهای تجاری باستانی از سراسر این سرزمین‌ها عبور و آسیا و اروپا را به هم نزدیکتر می‌کردند. در حال حاضر کشورهای این مناطق نقش مهمی در گسترش مشارکت اقتصادی جهانی دارند. اجرای پروژه‌ها در این مناطق چشم انداز بزرگی را برای بهینه سازی روابط حمل و نقل، انرژی و فرهنگی در فضای اوراسیا باز می‌کند. بنابراین، منطقه ما در حال ظهور به عنوان یک حلقه اصلی در شکل گیری یک مدل جدید مشارکت تجاری و اقتصادی در این قاره است که به نوبه خود فرصت‌هایی را برای ایجاد بستری برای همکاری‌های گسترده‌تر باز می‌کند.
به دلیل تقاضا برای مسیر چندوجهی چین، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه و اروپا، که حجم کانتینرها در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافت، ظرفیت دریایی بیشتری به مسیر دریای خزر باکو-ترکمن باشی اضافه میشود که می‌تواند به بنادر ایران نیز تعمیم یابد. البته این مسیر ریلی چندوجهی بین قاره‌ای در سال ۲۰۱۹ با مشارکت راه آهن آذربایجان و راه آهن دولتی کشورهای مربوطه راه اندازی و ترکیه نیز در دسامبر ۲۰۲۱ به این مسیر ملحق شد.
در حال حاضر، محموله‌های کانتینری در این مسیر از ترکیه از طریق راه آهن باکو - تفلیس - قارص و همچنین از بنادر پوتی و باتومی گرجستان به ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و در مقابل منتقل میشود.
اما در بخش دریایی نیز دو کشتی دیگر در دریای خزر در مسیر باکو - ترکمن باشی (ترکمنستان)؛ بین باکو و ترکمن باشی فعالیت خواهند کرد. اولین ارتباط مستقیم حمل و نقل بین این بنادر در آوریل ۲۰۱۹ راه اندازی شد.
ترکمنستان به تدریج به روی مسیرهای تجارت جهانی باز میشود و به طور ایده آل به عنوان یک مسیر ترانزیت استراتژیک بین آسیا و اروپا قرار می‌گیرد که همکاری با بنادر شمالی و جنوبی ایران می‌تواند بر اهمیت این کشور بیفزایید. بطوریکه بردی قلی، در روزهای پایانی ریاست خود، ابراز امیدواری کرد که همکاری بین بندر ترکمنباشی و بنادر جنوبی ایران افزایش یابد.
ایران کلید اتصال به خلیج فارس
ترکمنستان به اهداف ادغام منطقه‌ای خود پس از دهه‌ها انزوای نسبی ادامه می‌دهد، چون همچنان در تلاش برای به حداکثر رساندن پتانسیل خود به عنوان یک مرکز ترانزیت تجاری منطقه‌ای و تامین‌کننده انرژی ادامه می‌دهد. آخرین مذاکرات دوجانبه با امارات متحده عربی بوده است.
رشید مرداف وزیر امور خارجه ترکمنستان با احمد علی الصائق وزیر امور خارجه و همکاری‌های بین المللی امارات دیدار کرد. در این گفت وگوها، دیپلمات‌ها بر سطح بالای همکاری مبتنی بر اعتماد بین رهبری دو کشور تاکید و در مورد توسعه روابط تجاری و اقتصادی بین آنها اظهار نظر کردند. هر دو نسبت به گسترش دامنه همکاری بین ساختارهای دولتی و خصوصی ترکمنستان و امارات ابراز علاقه کردند و کمیته مشترک همکاری بین ترکمنستان و امارات را رسمیت دادند.
ترکمنستان یکی از اعضای کشورهای مشترک المنافع (CIS) است که شامل ارمنستان، آذربایجان، بلاروس، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، مولداوی، روسیه، تاجیکستان، اوکراین و ازبکستان است. کشورهای مستقل مشترک المنافع یک بلوک تجارت آزاد نیست، اما مکانیسمی را برای اعضا فراهم می‌کند تا توافقنامه های تجاری دوجانبه با سایر کشورهای عضو را به توافق برسانند.
امارات نیز یکی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) بوده که شامل بحرین، کویت، عمان، قطر و عربستان سعودی است. شورای همکاری خلیج فارس با چندین کشور از جمله نیوزلند، سنگاپور و کشورهای EFTA موافقتنامه تجارت آزاد امضا کرده است. در حال حاضر مذاکراتی با چندین کشور و گروه تجاری از جمله اتحادیه اروپا، ژاپن، چین، کره جنوبی، استرالیا، پاکستان، هند، ترکیه و کشورهای عضو مرکوسور (آرژانتین، برزیل، پاراگوئه و اروگوئه) در جریان است.
ترکمنستان میهمان رسمی سازمان همکاری شانگهای (SCO) است و به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده امارات نیز موضعی را در این گروه اتخاذ کند که در مورد امنیت منطقه‌ای، تجارت و توسعه زیرساخت‌ها بحث می‌کند. میتوان انتظار داشت که انرژی و امنیت غذایی در سازمان همکاری شانگهای سهم بیشتری در بحث‌های منطقه‌ای بین اعضا داشته باشد از همین روی حضور امارات متحده عربی در آن محتمل به نظر می‌رسد.
امارات زایش نسبت به سال ۲۰۲۰ به ۵۰۱ میلیون دلار آمریکا رسیده است. میتوان انتظار داشت که این امر از نظر رشد و توسعه ادامه یابد، به ویژه با توجه به اینکه عناصر توسعه، گسترش و فرصت‌های امیدوارکننده زیادی در بخش انرژی، گاز، نفت، منابع انرژی تجدیدپذیر و سایر موارد از جمله خودرو، تجهیزات پخش و روغن‌های گیاهی وجود دارد.
بنابراین اتصال ریلی و زمینی ترکمنستان و امارات یا حتی اتصال بنادر یکدیگر، تنها از طریق ایران امکان‌پذیر است که شاید مواضع سیاسی امارات در قبال ایران فعلا تحقق آن را دشوار کند هرچند که دور از ذهن نیست. البته پیشتر و براساس قرارداد عشق آباد اتصال منطقه آسیای میانه و خلیج فارس امکان پذیر میشود که نیاز به توافق‌های سیاسی و اقتصادی دارد.
در مجموع؛ براساس برآوردها میتوان انتظار داشت که رابطه ایران و ترکمنستان با محوریت انرژی و ترانزیت گسترش یابد. البته مهمترین عامل رویکرد مشترک دو کشور در همسایه گرایی است که باعث میشود هر دو کشور نزدیکتر شوند. از همین روی، بردی محمداف گفته بود که ما در آینده حداکثر توجه را به تقویت روابط حسن همجواری و دوستانه با افغانستان، ایران، پاکستان و هند خواهیم داشت که با آنها در ایجاد زیرساخت مهم در انرژی، حمل و نقل و ارتباطات همکاری داریم.
انتهای پیام/.
همچنین رئیس‌جمهور با بیان اینکه اراده جدی دو کشور ایران و ترکمنستان بر توسعه روابط است، گفت: «مصمم بودن ما برای به امضا رساندن سندی مربوط به دو دهه آینده بیانگر اهمیت رابطه با این کشور است.» همچنین سردار بردی محمد اف رئیس جمهور ترکمنستان اظهار داشت: در حال حاضر، مذاکرات میان هیئت های اجرایی ترکمنستان و ایران با موفقیت انجام شد. در جهت گسترش همکاری های بازرگانی و اقتصادی و افزایش حجم مبادلات تجاری، مذاکراتی صورت گرفت. بخش انرژی و حمل و نقل از جمله موارد مهم و استراتژیک فی‌مابین بود و تمام تلاش های خود را برای توسعه همه جانبه این موارد ادامه خواهیم داد.
بنابراین با در نظر گرفتن اظهارات هر دو رییس جمهور احتمالا دو بخش ترانزیت و انرژی در کانون همکاری های دوجانبه قرار خواهد گرفت که دلایل آن را بررسی خواهیم کرد.
ایران شاهراه انتقال گاز ترکمن‌ها
بر اساس داده‌های رسمی، ایران با در اختیار داشتن حجم عظیمی از گاز، پتانسیل بالقوه دارد تا به راحتی هم نیازهای داخلی و هم نیازهای گاز خارجی را تامین کند. با این وجود، ایران از همسایه شمال شرقی خود، ترکمنستان، گاز طبیعی وارد می‌کند تا از تامین گاز کافی به مناطق شمالی خود اطمینان حاصل کند. به نظر می‌رسد که تجارت گاز بین ترکمنستان و ایران از طریق سواپ با مشارکت آذربایجان برای دو طرف سودمند بوده است، از همین روی انتظار می‌رود ظرف چند ماه آینده به میزان قابل توجهی دوباره افزایش یابد. با این حال، افزایش سریع تجارت گاز ممکن است آغازی بر گسترش روابط دو کشور باشد.
تجربه پیامدهای منفی وابستگی گسترده به شبکه‌های خط لوله گاز تحت کنترل روسیه برای انتقال انرژی به بازارهای خارجی باعث شد تا مقامات ترکمنستان همواره در جستجوی امکانات متنوع‌سازی مسیرهای صادراتی باشند.
اولین خط لوله‌ای که گاز ترکمنستان را با اجتناب از قلمرو روسیه به بازارهای خارجی منتقل کرد، خط لوله گاز ترکمنستان-ایران بود که در سال ۱۹۹۷ با ظرفیت انتقال ۶ تا ۸ میلیارد متر مکعب گاز در سال ساخته شد. رهبران دو کشور با امیدواری فراوان به تداوم تجارت گاز موافقت کردند تا با بهره برداری از خط لوله گاز دیگر دولت آباد- سرخس-خانگیران با قابلیت انتقال ۱۲ میلیارد مترمکعب ظرفیت گازرسانی را به ۲۰ میلیارد مترمکعب کاز افزایش دهند که در سال ۲۰۱۰ آغاز شد.
جهت‌گیری ایران همواره نقش مهمی در سیاست انرژی خارجی ترکمنستان داشته است. تجارت گاز ترکمنستان و ایران نه تنها اولین تلاش موفق برای تنوع بخشیدن به وابستگی کامل ترکمنستان به روسیه بود، بلکه به بودجه ترکمنستان کمک کرد که به شدت به درآمدهای صادرات گاز وابسته است، چون حجم صادرات به روسیه، اوکراین، ارمنستان و گرجستان در اواخر دهه ۱۹۹۰ و در خلال اختلال در عرضه گاز به روسیه در سال ۲۰۰۹ شروع به کاهش کرد. در حالی که ترکمنستان توانایی انتقال ۲۰ میلیارد متر مکعب به ایران را دارد، حجم گاز انتقالی هرگز به ظرفیت کامل خود نرسید. بر اساس بررسی آماری BP، ایران در سال ۲۰۱۴ تنها ۶.۵ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد کرد.
واردات گاز از ترکمنستان برای ایران مقرون به صرفه‌تر از ساخت خطوط لوله در داخل کشور برای انتقال گاز خود از میادین جنوب به مصرف‌کنندگان در شمال و افزایش ظرفیت تولید گاز بوده است. با این حال، برای کشوری با پتانسیل گازی فوق‌العاده، شروع به توسعه پتانسیل خود یک مسئله زمان بود. بنابراین، طی چند سال گذشته، ایران برنامه توسعه گاز (ظرفیت تولید و زیرساخت) خود را اجرا کرده است که به زودی به ایران اجازه می‌دهد تا تقاضای گاز خود را به طور کامل از منابع خود تامین کند.
افتتاح فازهای میدان پارس جنوبی ظرفیت تولید روزانه گاز ایران را به ۵۲ میلیون مترمکعب رساند و کشور را از واردات گاز از خارج جدا می‌کند. علیرغم این واقعیت که ایران خود به زودی قادر خواهد بود نیازهای گازی مناطق شمالی را تامین کند، دولت ایران تمایل خود برای استفاده از خطوط لوله گاز ایران-ترکمنستان را رها نکرده است.
پیشتر یکی از پیشنهادات ایران این بود که گاز آذربایجان و ترکمنستان به ایران منتقل و سپس از طریق ترکیه به اروپا صادر شود. این مقرون به صرفه‌ترین راه برای انتقال گاز به اروپا است. هرچند برخی از کارشناسان استدلال می‌کنند که شبکه خط لوله بزرگی وجود ندارد که بتواند گاز وارداتی ترکمنستان را از طریق ایران و از طریق ترکیه به اروپا منتقل کند. دو خط لوله برای انتقال گاز ترکمنستان به مناطق شمالی ایران و یک خط لوله انتقال گاز از ایران به ترکیه با ظرفیت ۱۰ میلیارد متر مکعب وجود دارد. با این وجود، زیرساخت‌های موجود خط لوله گاز امکان انتقال غیرمستقیم گاز ترکمنستان به اروپا را فراهم می‌کند.
بنابراین ایران با توسعه پتانسیل هنوز بهره برداری نشده خود در صدد است تا در تامین گاز به خودکفایی برسد. در حالی که این امر منجر به کاهش سریع تجارت گاز ترکمنستان و ایران شد، اما هنوز چشم اندازهایی برای همکاری‌های آتی بین این دو کشور در بخش گاز وجود دارد. ممکن است یک شبکه خط لوله به طور خاص طراحی نشده باشد که گاز ترکمنستان را با بازارهای اروپایی از طریق ایران وصل کند، اما به وضوح امکان مشارکت در مبادله گاز مبادله‌ای به نفع همه طرف‌های درگیر وجود دارد. در چارچوب چنین ترتیبات تجارت گاز، ایران از خطوط لوله موجود و سود حاصل از ترانزیت و سوآپ گاز بهره کامل را خواهد برد. ترکمنستان نیز به نوبه خود با اجتناب از خاک روسیه به بازار گاز اروپا دسترسی خواهد داشت.
ظرفیت فعلی تولید گاز ترکمنستان به این کشور اجازه نمی‌دهد تا با تقاضای گاز در همه جهات مطابقت داشته باشد. بنابراین مقامات ترکمنستان حجم صادرات گاز خود به ایران را برای رعایت تعهدات گازرسانی به سمت چین کاهش داده‌اند که پیش‌بینی میشود با ساخت خط D خط لوله گاز چین -آسیای مرکزی به ۶۵ میلیارد متر مکعب برسد. با این حال، وابستگی بیش از حد به بازار چین، ترکمنستان را به شدت در برابر تهدید اختلالات عرضه گاز توسط یک مشتری به شدت آسیب پذیر می‌کند. در این راستا، زیرساخت‌های خط لوله گاز موجود برای انتقال گاز به ایران، جزء مهمی از استراتژی تنوع بخشی مسیرهای صادرات گاز ترکمنستان است. این عوامل عمده حاکی از آن است که ایران و ترکمنستان هر دو علاقه مند به ادامه ترتیبات تجارت گاز در آینده خواهند بود.
اتحادیه اروپا ممکن است مجبور شود برخی از اصول خود را برای به دست آوردن گاز از آسیای مرکزی تغییر دهد، در حالی که روسیه و چین به دنبال درگیری ناشی از غرب بر سر منابع انرژی خواهند بود. طنز نیست که اتحادیه اروپا برای تنوع بخشیدن به زنجیره‌های تامین گاز طبیعی خود به ترکمنستان آسیای میانه روی آورده است. اگرچه این کشور معمولاً مواضع بی‌طرف دارد، اما یک کشور شوروی سابق است و ارتباطات سطح بالایی با روسیه دارد و تا حدی در مورد تخصص روسیه در بخش صنعت گاز به آن متکی است. علاوه بر این، این یک مسیر ترانزیت کلیدی برای طرح کمربند و جاده چین است.
رسانه‌های ترکمنستانی می‌گویند ترکمنستان با جمهوری آذربایجان، ترکیه، گرجستان و اتحادیه اروپا درباره امکان ساخت خط لوله گاز با ظرفیت ۱۰ تا ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال مذاکره کرده است. این معادل یکی از خطوط لوله نورد استریم ۲ است که اکنون معلق شده و هر کدام ظرفیت ۲۷.۵ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال را دارند. لازم به یادآوری است که مجموع ذخایر گاز طبیعی ترکمنستان ۵۰ تریلیون متر مکعب برآورد شده است.
پروژه توسعه یافته توسط Trans Caspian Resources امکان تامین گاز طبیعی ترکمنستان را به آذربایجان و بیشتر به قفقاز جنوبی، ترکیه و سایر کشورهایی که به گاز نیاز دارند، از جمله اتحادیه اروپا که اکنون با کمبود انرژی مواجه است، ممکن می‌سازد. در همین حال، کانکتور ترانس خزر امکان عرضه گاز طبیعی ترکمنستان به آذربایجان و بیشتر منطقه ماوراء قفقاز، ترکیه و سایر کشورها را فراهم و تامین ۱۰ تا ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال را تضمین می کند.
در سال ۲۰۲۱، شرکت Trans Caspian Resources پروژه خود را در مورد خط لوله اینترکانکتور ترانس کاسپین، یک خط لوله گاز کوچکتر (در مقایسه با خط لوله گاز ترانس خزر) از ترکمنستان به آذربایجان ارائه کرد. این امر دورنمای رقابت بین شرق و غرب بر سر ترکمنستان را فراهم می‌کند، که همچنین منبع خط لوله گاز ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) است. ترکمنستان همچنین گاز خود را به ایران و ترکیه ارسال می‌کند.
اتصال ترکمنستان به پاکستان
همچنین ترکمنستان اعلام کرده است که می‌تواند گاز طبیعی مایع (LNG) را به پاکستان برساند تا به این کشور در تامین نیازهای انرژی خود کمک کند. اخیراً در چهل و هشتمین نشست شورای وزیران سازمان همکاری اسلامی در اسلام آباد، بر لزوم همکاری نزدیک تر پاکستان و ترکمنستان تاکید کردند.
ارقام تجارت اندک است و ترکمنستان در سال ۲۰۲۰ حدود ۴.۵ میلیون دلار به پاکستان صادر کرد که عمدتاً پوست پنبه و پشم خام بود، در حالی که پاکستان در همان سال حدود ۲.۵ میلیون دلار از جمله محصولات پزشکی، جوت و مرکبات به ترکمنستان صادر کرد. این دو کشور توسط افغانستان که به دلیل مسائل امنیتی در سه دهه گذشته تجارت را متوقف کرده است و ایران که به شدت توسط غرب تحریم شده از هم جدا شده‌اند.
با این حال، اگر افغانستان بتواند تا حدودی ثبات دولت را نشان دهد تجارت ترکمنستان و پاکستان فرصتی برای بهبود دارد. هر دو کشور در حال حاضر از طریق افغانستان از طریق خط لوله گاز ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) متصل شده‌اند که هنوز به طور کامل عملیاتی نشده، اما احتمالا تا سال ۲۰۲۳/۲۴ به بهره برداری برسد.
یکی دیگر از مسیرهای، شاید قابل دوام‌تر، اتصال از طریق ایران و ارتباط با INSTC، و بهبودهایی در مسیر راه‌آهن موجود قزاقستان-ترکمنستان-ایران است که بخشی از مسیر INSTC است. این یک خط ریلی ۶۷۷ کیلومتری است که قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خلیج فارس متصل می‌کند. اوزن در قزاقستان را به برکت – اترک در ترکمنستان متصل می‌کند و به گرگان در استان گلستان ایران ختم میشود.
در ایران، راه آهن به شبکه سراسری متصل است و راه خود را به بنادر خلیج فارس و همچنین ترکیه باز می‌کند. برآورد میشود که این پروژه ۶۲۰ میلیون دلار هزینه داشته که به طور مشترک توسط دولت‌های قزاقستان، ترکمنستان، ایران و بانک توسعه آسیایی تامین شده است. کل خط ترکمنستان در اواخر دسامبر ۲۰۱۴ به بهره برداری رسید. اکنون می توان آن را به راه آهن ایران و پاکستان متصل کرد که پس از ده سال وقفه در دسامبر ۲۰۲۱ فعالیت خود را از سر گرفت.
تجارت دوجانبه ترکمنستان و پاکستان ممکن است کوچک باشد، اما قابل توجه است که جنگ روسیه و اوکراین شروع به تأثیرگذاری بر توسعه زنجیره‌های تأمین جدید در سراسر آسیای میانه کرده و به طور بالقوه به بازسازی و توسعه تجارت و امنیت آینده در افغانستان کمک می‌کند.
ترانزیت و رویای ترکمن‌ها
از زمان استقلال در سال ۱۹۹۱، ترکمنستان خود را در انزوا قرار داده است و ترجیح می‌دهد در ابتکارات تجاری منطقه‌ای شرکت نکند، اگرچه این کشور عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای است. این کشور از سال ۱۹۹۱ در کنار مسکو و پکن قرار گرفت و به عنوان یک مرکز ترانزیتی بین آسیا و اروپا در حال توسعه است و زیرساخت‌های روسیه و چین در زمینه پتانسیل اقتصادی و توسعه این کشور کمک می‌کنند. سال گذشته، اولین قطار باری مستقیم ترکمنستان-چین وارد استان سین کیانگ چین شد، در حالی که تجارت غرب از طریق بندر ترکمن باشی آن در دریای خزر نیز به سرعت در حال رشد است. حجم کانتینرهای عبوری از ترکمنستان از آسیا به اروپا در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافت و میتوان انتظار داشت که این روند بیشتر شود.
در عصر مدرن، مسیر افسانه‌ای جاده ابریشم با کیفیتی جدید بازسازی میشود که حامل ایده احیای و تقویت روابط تجاری، اقتصادی، بشردوستانه و فرهنگی بین دولت‌ها و مردم است. قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان در کتاب خود با عنوان "ترکمنستان، قلب جاده ابریشم" با استناد به حقایق تاریخ ملی، داستان‌ها و افسانه‌های باستانی و همچنین رویدادها و تحولات زندگی مدرن این کشور اشاره می‌کند.
خط راه آهن فراملی قزاقستان - ترکمنستان - ایران که به بهره برداری رسیده است، می‌تواند بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون تن بار حمل و اتصال به زیرساخت‌های حمل و نقل شرق و جنوب و دسترسی به بازارهای در حال توسعه را امکان پذیر می‌کند. ترکمنستان بر این باور است که تمرکز تلاش‌ها بر حصول اطمینان از استفاده حداکثری از فرصت‌های کشورهای آسیای میانه و دریای خزر که در ارتباط با این پروژه‌های بزرگ ترانزیتی به وجود می‌آید، ضروری است. کریدورهای بین المللی مناسب و ایمن با استفاده از حمل و نقل ریلی، هوایی و آبی، توسعه پایدار کل منطقه را تضمین، روابط همسایگی بین کشورها را تقویت و همکاری‌ها را تقویت می‌کند، حجم مبادلات تجاری را گسترش می‌دهد و به رفع مشکلات کمک می‌کند.
دولت ترکمنستان سرمایه گذاری هنگفتی را برای نوسازی و پیشرفت فنی بخش حمل و نقل و بهبود مدیریت از طریق فناوری مدرن انجام می‌دهد. اولویت به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل دریایی و رودخانه‌ای داده شده است، همچنین اقدامات فعالی برای بهبود حمل و نقل مسافر و بار، توسعه بنادر و تسهیلات بندری و ساده‌سازی نظارت دولتی بر ایمنی کشتیرانی و ناوبری در حال انجام است.
آسیای میانه و جنوبی فضایی برای همکاری فعال بین المللی است. مسیرهای تجاری باستانی از سراسر این سرزمین‌ها عبور و آسیا و اروپا را به هم نزدیکتر می‌کردند. در حال حاضر کشورهای این مناطق نقش مهمی در گسترش مشارکت اقتصادی جهانی دارند. اجرای پروژه‌ها در این مناطق چشم انداز بزرگی را برای بهینه سازی روابط حمل و نقل، انرژی و فرهنگی در فضای اوراسیا باز می‌کند. بنابراین، منطقه ما در حال ظهور به عنوان یک حلقه اصلی در شکل گیری یک مدل جدید مشارکت تجاری و اقتصادی در این قاره است که به نوبه خود فرصت‌هایی را برای ایجاد بستری برای همکاری‌های گسترده‌تر باز می‌کند.
به دلیل تقاضا برای مسیر چندوجهی چین، قرقیزستان، ازبکستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه و اروپا، که حجم کانتینرها در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافت، ظرفیت دریایی بیشتری به مسیر دریای خزر باکو-ترکمن باشی اضافه میشود که می‌تواند به بنادر ایران نیز تعمیم یابد. البته این مسیر ریلی چندوجهی بین قاره‌ای در سال ۲۰۱۹ با مشارکت راه آهن آذربایجان و راه آهن دولتی کشورهای مربوطه راه اندازی و ترکیه نیز در دسامبر ۲۰۲۱ به این مسیر ملحق شد.
در حال حاضر، محموله‌های کانتینری در این مسیر از ترکیه از طریق راه آهن باکو - تفلیس - قارص و همچنین از بنادر پوتی و باتومی گرجستان به ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و در مقابل منتقل میشود.
اما در بخش دریایی نیز دو کشتی دیگر در دریای خزر در مسیر باکو - ترکمن باشی (ترکمنستان)؛ بین باکو و ترکمن باشی فعالیت خواهند کرد. اولین ارتباط مستقیم حمل و نقل بین این بنادر در آوریل ۲۰۱۹ راه اندازی شد.
ترکمنستان به تدریج به روی مسیرهای تجارت جهانی باز میشود و به طور ایده آل به عنوان یک مسیر ترانزیت استراتژیک بین آسیا و اروپا قرار می‌گیرد که همکاری با بنادر شمالی و جنوبی ایران می‌تواند بر اهمیت این کشور بیفزایید. بطوریکه بردی قلی، در روزهای پایانی ریاست خود، ابراز امیدواری کرد که همکاری بین بندر ترکمنباشی و بنادر جنوبی ایران افزایش یابد.
ایران کلید اتصال به خلیج فارس
ترکمنستان به اهداف ادغام منطقه‌ای خود پس از دهه‌ها انزوای نسبی ادامه می‌دهد، چون همچنان در تلاش برای به حداکثر رساندن پتانسیل خود به عنوان یک مرکز ترانزیت تجاری منطقه‌ای و تامین‌کننده انرژی ادامه می‌دهد. آخرین مذاکرات دوجانبه با امارات متحده عربی بوده است.
رشید مرداف وزیر امور خارجه ترکمنستان با احمد علی الصائق وزیر امور خارجه و همکاری‌های بین المللی امارات دیدار کرد. در این گفت وگوها، دیپلمات‌ها بر سطح بالای همکاری مبتنی بر اعتماد بین رهبری دو کشور تاکید و در مورد توسعه روابط تجاری و اقتصادی بین آنها اظهار نظر کردند. هر دو نسبت به گسترش دامنه همکاری بین ساختارهای دولتی و خصوصی ترکمنستان و امارات ابراز علاقه کردند و کمیته مشترک همکاری بین ترکمنستان و امارات را رسمیت دادند.
ترکمنستان یکی از اعضای کشورهای مشترک المنافع (CIS) است که شامل ارمنستان، آذربایجان، بلاروس، گرجستان، قزاقستان، قرقیزستان، مولداوی، روسیه، تاجیکستان، اوکراین و ازبکستان است. کشورهای مستقل مشترک المنافع یک بلوک تجارت آزاد نیست، اما مکانیسمی را برای اعضا فراهم می‌کند تا توافقنامه های تجاری دوجانبه با سایر کشورهای عضو را به توافق برسانند.
امارات نیز یکی از اعضای شورای همکاری خلیج فارس (GCC) بوده که شامل بحرین، کویت، عمان، قطر و عربستان سعودی است. شورای همکاری خلیج فارس با چندین کشور از جمله نیوزلند، سنگاپور و کشورهای EFTA موافقتنامه تجارت آزاد امضا کرده است. در حال حاضر مذاکراتی با چندین کشور و گروه تجاری از جمله اتحادیه اروپا، ژاپن، چین، کره جنوبی، استرالیا، پاکستان، هند، ترکیه و کشورهای عضو مرکوسور (آرژانتین، برزیل، پاراگوئه و اروگوئه) در جریان است.
ترکمنستان میهمان رسمی سازمان همکاری شانگهای (SCO) است و به نظر می‌رسد که در سال‌های آینده امارات نیز موضعی را در این گروه اتخاذ کند که در مورد امنیت منطقه‌ای، تجارت و توسعه زیرساخت‌ها بحث می‌کند. میتوان انتظار داشت که انرژی و امنیت غذایی در سازمان همکاری شانگهای سهم بیشتری در بحث‌های منطقه‌ای بین اعضا داشته باشد از همین روی حضور امارات متحده عربی در آن محتمل به نظر می‌رسد.
امارات زایش نسبت به سال ۲۰۲۰ به ۵۰۱ میلیون دلار آمریکا رسیده است. میتوان انتظار داشت که این امر از نظر رشد و توسعه ادامه یابد، به ویژه با توجه به اینکه عناصر توسعه، گسترش و فرصت‌های امیدوارکننده زیادی در بخش انرژی، گاز، نفت، منابع انرژی تجدیدپذیر و سایر موارد از جمله خودرو، تجهیزات پخش و روغن‌های گیاهی وجود دارد.
بنابراین اتصال ریلی و زمینی ترکمنستان و امارات یا حتی اتصال بنادر یکدیگر، تنها از طریق ایران امکان‌پذیر است که شاید مواضع سیاسی امارات در قبال ایران فعلا تحقق آن را دشوار کند هرچند که دور از ذهن نیست. البته پیشتر و براساس قرارداد عشق آباد اتصال منطقه آسیای میانه و خلیج فارس امکان پذیر میشود که نیاز به توافق‌های سیاسی و اقتصادی دارد.
در مجموع؛ براساس برآوردها میتوان انتظار داشت که رابطه ایران و ترکمنستان با محوریت انرژی و ترانزیت گسترش یابد. البته مهمترین عامل رویکرد مشترک دو کشور در همسایه گرایی است که باعث میشود هر دو کشور نزدیکتر شوند. از همین روی، بردی محمداف گفته بود که ما در آینده حداکثر توجه را به تقویت روابط حسن همجواری و دوستانه با افغانستان، ایران، پاکستان و هند خواهیم داشت که با آنها در ایجاد زیرساخت مهم در انرژی، حمل و نقل و ارتباطات همکاری داریم.
انتهای پیام/.
https://naftara.ir/vdch.-nxt23nw6ftd2.html
پربيننده ترين خبرها