«زغال سنگ» منبعی مغفول برای تنوع بخشی به سبد انرژی ایران

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی نفت آرا:ایران به‌عنوان یکی از کشورهای دارای منابع غنی انرژی، از ذخایر متعدد و متنوع سوخت‌های فسیلی از جمله گاز طبیعی، نفت و زغال‌سنگ بهره‌مند است. با این حال، الگوی بهره‌برداری از این منابع در طول دهه‌های گذشته به سمت استفاده از گاز طبیعی و نفت متمرکز بوده است، به‌طوری که زغال سنگ به‌عنوان یک منبع انرژی تقریبا نادیده گرفته شده است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان، حتی آن‌هایی که ذخایر زغال‌سنگ کمتری نسبت به ایران دارند، به توسعه نیروگاه‌های زغال‌سوز پرداخته و از این منبع به‌عنوان بخشی از سبد انرژی خود استفاده می‌کنند.
با وجود ذخایر قابل‌توجه زغال‌سنگ در ایران، تا کنون هیچ نیروگاه زغال‌سوزی در کشور راه‌اندازی نشده است. این موضوع نه‌تنها می‌تواند نشان‌دهنده محدودیت‌های فنی و اقتصادی باشد، بلکه احتمالا ناشی از اولویت‌بندی‌های سیاست‌گذاری انرژی و چالش‌های ساختاری در صنعت زغال‌سنگ است.

ذخیره زمین‌شناسیِ زغال‌سنگ در ایران ۱۲ میلیارد تن تخمین زده شده که بخشی از آن زغال‌سنگ حرارتی برای استفاده نیروگاه‌ها و سیستم گرمایش زغال‌سنگی و بخشی دیگر زغال‌سنگ کک شو برای استفاده در ذوب‌آهن و صنایع فولادی کوره بلند است.
ظرفیت تولید کنسانتره زغال‌سنگ در ایران طی دوره ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۱ روندی صعودی داشته است. در سال ۱۳۹۰ ظرفیت تولید ۲,۷۰۰ هزار تن بوده که با رشد تدریجی تا سال ۱۳۹۷ به ۳,۴۰۰ هزار تن رسیده است. سپس از سال ۱۳۹۸ با افزایش به ۳,۸۰۰ هزار تن، تا پایان دوره ثابت ماند. در مجموع، ظرفیت تولید طی این دوره ۴۰.۷ درصد افزایش یافته است.
در مقابل، تولید واقعی کنسانتره زغال‌سنگ نوسانات بیشتری را تجربه کرده است. تولید در سال ۱۳۹۰ برابر با ۹۴۲ هزار تن بوده که با افت به ۸۳۱ هزار تن در سال ۱۳۹۱ رسیده است. سپس از سال ۱۳۹۲ روندی صعودی آغاز شده و تا سال ۱۳۹۸ تولید به ۱,۸۰۰ هزار تن افزایش یافته است. پس از افت در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به ترتیب به ۱,۶۶۸ و ۱,۶۱۱ هزار تن، در سال ۱۴۰۱ تولید به ۱,۸۲۲ هزار تن رسیده که بالاترین مقدار ثبت ‌شده در این دوره است.

بر اساس آمار و اطلاعات ارائه‌شده در سایت آژانس بین‌المللی انرژی، ایران به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سوخت‌های فسیلی جهان، در توزیع سبد انرژی خود توازن لازم را برقرار نکرده است. گاز طبیعی با سهم ۶۷.۶۶ درصدی، بیشترین سهم را در انرژی‌های عرضه ‌شده کشور دارد و پس از آن نفت خام با ۳۰.۵۸ درصد در جایگاه دوم قرار گرفته است. سهم انرژی‌های تجدیدپذیر تنها ۰.۷۲ درصد و انرژی هسته‌ای ۰.۶۸ درصد است. در این میان، زغال‌سنگ با سهم ناچیز ۰.۳۶ درصد، کمترین نقش را در تأمین انرژی کشور ایفا می‌کند.
آمارها بیانگر وابستگی شدید ایران به منابع گاز طبیعی و نفت خام و در عین حال نادیده‌گرفتن ظرفیت‌های بالقوه زغال‌سنگ است. استفاده از زغال‌سنگ می‌تواند به تنوع‌بخشی به سبد انرژی و کاهش فشار بر منابع گاز و نفت کمک کند، به‌ویژه در شرایطی که نیاز به صادرات گاز و نفت برای درآمدزایی بیشتر از همیشه احساس می‌شود.

عدم توسعه نیروگاه‌های زغال‌سوز در ایران با وجود ذخایر غنی زغال‌سنگ، ناشی از ترکیبی از عوامل اقتصادی و سیاست‌های نادرست انرژی است. سهم قابل‌توجه یارانه‌های اختصاص‌یافته به سوخت گاز طبیعی برای نیروگاه‌های گازی و بهای زغال‌سنگ تا شش برابر گاز یارانه‌ای، موجب شده که استفاده از زغال‌سنگ برای تولید انرژی از توجیه اقتصادی خارج شود. این شرایط نه تنها توسعه معادن زغال‌سنگ را متوقف کرده، بلکه سرمایه‌گذاری در فناوری‌های وابسته به این صنعت را نیز به چالش کشیده است. علاوه‌بر این، هزینه سرمایه‌گذاری نیروگاه‌های زغال‌سوز حداقل دو برابر نیروگاه‌های گازی است، که این امر موانع بیشتری برای ورود سرمایه‌گذاران ایجاد کرده است.
نمونه بارز این مشکلات، توسعه تنها نیروگاه زغال‌سوز کشور است که با وجود ۱۵ سال زمان برای احداث، همچنان به بهره‌برداری نرسیده است. برخلاف تصور رایج که ممکن است این وضعیت را به سیاست‌های کاهش کربن و تعهدات زیست‌محیطی مرتبط بداند، دلایل اصلی آن را باید در ساختار اقتصادی و سیاست‌های یارانه‌ای جست‌وجو کرد. این مسائل نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در سیاست‌های انرژی کشور به‌منظور بهره‌گیری بهینه از منابع موجود و ایجاد تنوع در سبد انرژی است.

اصلاح سیاست‌های یارانه‌ای سوخت: کاهش تدریجی یارانه‌های سوخت گاز طبیعی برای نیروگاه‌های گازی و ایجاد تعادل در قیمت‌گذاری زغال‌سنگ و گاز می‌تواند توجیه اقتصادی استفاده از زغال‌سنگ را افزایش دهد. این اصلاح باید به گونه‌ای انجام شود که فشار مالی بر مصرف‌کنندگان نهایی به حداقل برسد.
ایجاد مشوق‌های سرمایه‌گذاری: ارائه تسهیلات مالیاتی، وام‌های کم‌بهره و مشارکت دولت در سرمایه‌گذاری برای ساخت نیروگاه‌های زغال‌سوز می‌تواند جذابیت این صنعت را برای بخش خصوصی افزایش دهد.
تهیه اسناد بالادستی با هدف تنوع‌بخشی در سبد انرژی کشور: با هدف کاهش وابستگی به گاز طبیعی و نفت، جایگاه زغال‌سنگ در سبد انرژی کشور باید با استفاده از قوانین بالادستی تقویت شود. این تنوع‌بخشی به افزایش امنیت انرژی و کاهش فشار بر منابع صادراتی کمک خواهد کرد.
همکاری بین‌المللی: بهره‌گیری از تجربیات کشورهای پیشرو در استفاده از زغال‌سنگ، از طریق انتقال فناوری و جلب مشارکت شرکت‌های بین‌المللی، می‌تواند مسیر توسعه این صنعت را تسهیل کند.

این اقدامات می‌توانند به تدریج محدودیت‌های اقتصادی و ساختاری فعلی را برطرف کرده و زمینه را برای توسعه پایدار نیروگاه‌های زغال‌سوز فراهم کنند.