امضای قرارداد سوآپ گازی ایران با ترکمنستان و آذربایجان از جهات مختلف برای ایران حائز اهمیت است، خروج تهران از بن بست دیپلماسی انرژی تنها یکی از ابعاد بسیار حیاتی و راهبردی این قرارداد است که نشان‌دهنده‌ی رویکرد گسترش همکاری‌با همسایگان در دولت سیزدهم است.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی نفت آرا، به موجب قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه‌ای که شامگاه یک‌شنبه، هفتم ‌آذرماه بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان امضا شد، قرار است، سالانه 1.5 تا 2 میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد.
بر اساس این توافق که در حاشیه نشست سران سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) در ترکمنستان توسط وزیران نفت ایران و جمهوری آذربایجان امضا شد، ترکمنستان روزانه 5 تا 6 میلیون مترمکعب گاز به جمهوری آذربایجان می‌فروشد.
این گاز از مسیر ایران به جمهوری آذربایجان ترانزیت (سوآپ) خواهد شد و ایران گاز مصرفی موردنیاز خود در پنج استان کشور را به‌عنوان حق انتقال این گاز برداشت خواهد کرد و از یکم دی‌ماه سال‌جاری بدون سقف زمانی اجرا می‌شود.
 جزئیات قرارداد سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و آذربایجان
 جواد اوجی، وزیر نفت درباره جزئیات این قرارداد گفت: «طبق این قرارداد سه‌جانبه، ایران سالانه نزدیک به 1.5 تا 2 میلیارد مترمکعب گاز را از ترکمنستان در منطقه سرخس دریافت می‌کند و از منطقه آستارا به آذربایجان تحویل می‌دهد».
وی افزود: «از دی‌ماه 1395 تعاملات گازی ایران با ترکمنستان قطع شده بود، اما با امضای این قرارداد گام رو به جلویی در مناسبات انرژی دو کشور برداشته شد».
اوجی درباره تأثیر امضای این قرارداد در پایداری شبکه گاز ایران بیان کرد: «این قرارداد به تأمین سوخت زمستانی استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان کمک می‌کند».
 قرارداد سوآپ گازی با ترکمنستان و آذربایجان چه فوایدی برای ایران دارد؟
 امضای قرارداد سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان مزایای متفاوتی را در جنبه اقتصادی و سیاسی برای کشور به همراه دارد که البته این مزایا تقریباً در همه قراردادهای گازی وجود دارد.
نخستین فایده این قرارداد برای کشور این است که ایران ضمن انتقال گاز از ترکمنستان به آذربایجان، بخشی از گاز مصرفی مورد نیاز پنج استان شمالی کشور (خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان) را به‌عنوان حق انتقال برداشت خواهد کرد که این موضوع به پایداری شبکه گاز ایران نیز کمک می‌کند.
افزون بر مزایای اقتصادی، همه قراردادهای تجارت گاز از ابعاد سیاسی - امنیتی بالایی نیز برخوردارند که موجب هم‌سویی و وابستگی متقابل سیاسی کشورهای طرف قرارداد می‌شود. این نکته درباره قرارداد سوآپ گازی میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان نیز مطرح است.
البته این بدان معنا نیست که با انعقاد این قرارداد، مواضع سیاسی سه کشور همسو شده، بلکه هرچه وزن تعاملات گازی با کشورهای مختلف افزایش یابد، طبیعتاً همسویی سیاسی آنها نیز در مسائل منطقه‌ای بیشتر می‌شود. اکنون وزارت نفت گام نخست را در سه ماه نخست کار خود محکم برداشته است.
 احیای همکاری‌های گازی با ترکمنستان در دولت سیزدهم پس از 5 سال توقف
 اما فارغ از مزایای اقتصادی و سیاسی قرارداد سوآپ که تاکنون به آن اشاره شده، این قرارداد از دو جنبه کلان‌تر نیز حامل پیام‌های مهمی است.
در دولت یازدهم و دوازدهم در سایه بی‌تدبیری وزارت نفت وقت، تعاملات گازی ایران با کشور ترکمنستان از دی‌ماه سال 95 متوقف شد. با اعمال تحریم‌های نفتی و محدودیت ایران در انجام تراکنش‌های بانکی، در دولت دهم و در زمان مدیرعاملی جواد اوجی در شرکت ملی گاز ایران، برای تداوم واردات گاز ارزان ترکمنستان و تسویه مالی با آنها، با طرف ترکمن توافق شد که شیوه تسویه به صورت «تهاتر گاز با کالا» باشد. بدین صورت علاوه بر تداوم واردات گاز، کالاهای ایرانی نیز به ترکمنستان صادر می‌شدند.
با روی کار آمدن دولت یازدهم، بیژن زنگنه سازوکار تسویه تهاتر گاز با کالا را متوقف کرد و در اقدامی عجیب متعهد به پرداخت ارزی و جریمه دیرکرد به ترکمنستان شد. به این صورت به‌دلیل گشایش نیافتن در تعاملات ارزی، بدهی ایران به ترکمنستان تا دی‌ماه 95 به مرز 2 میلیارد دلار رسید.
انباشت بدهی ترکمن‌ها موجب گلایه و اعتراض آنها به دولت یازدهم شد، اما بیژن زنگنه وزیر نفت وقت به جای حل این مناقشه گازی، با کری‌خوانی‌های غیرمنطقی گفت که اصلاً ایران نیازی به گاز ترکمنستان ندارد. بی‌تدبیری بیژن زنگنه موجب شد با شکایت ترکمن‌ها از ایران در دادگاه‌های بین‌المللی، محکومیت 2 میلیارد دلاری به کشور تحمیل و روابط گازی دو کشور از سال 95 متوقف شود.
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، رویکرد ایران بر گسترش تعاملات اقتصادی با همسایگان متمرکز شد و به این ترتیب، ‌جلسه‌های مختلفی بین مسئولان و مقام‌های ایران و ترکمنستان برگزار شد تا در نهایت روابط تجاری دو کشور احیا شود. امضای قرارداد سوآپ گازی ایران با ترکمنستان نشان می‌دهد، روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان در مسیر بهبود قرار گرفته و پس از گذشت بیش از پنج سال دوباره تجارت گازی بین دو کشور برقرار شده است.
موضوع از سرگیری واردات گاز از ترکمنستان به ایران اکنون یکی از محورهای دیگر تعاملات گازی در مذاکرات طرفین است که به‌نظر می‌رسد در صورت تداوم روند فعلی این قرارداد نیز احیا شود.
 قرارداد سوآپ گازی ایران، دریچه‌ای ایجابی برای همکاری با محور لاجورد
 اما از جنبه راهبردی یک پیام مهم دیگر نیز در دل امضای قرارداد سوآپ گازی نهفته است که اتفاقاً این موضوع از جنبه ترانزیتی نیز برای ایران اهمیت بالایی دارد.
اکنون سه کشور، افغانستان، ترکمنستان و آذربایجان در حال پیشبرد طرح ترانزیتی با عنوان «محور لاجورد» هستند (تصویر 1). در این طرح ترانزیتی در عمل ایران دور زده می‌شود و افغانستان را به اروپا وصل می‌کند.