زنجیره تولید الفین از رویکردهای موفق در زمینه تصاحب بازارهای جدید و رشد اقتصادی حتی برای کشورهایی است که از ذخایر نفتی محروم هستند.

به گزارش اختصاصی نفت آرا:الفین‌ها (Olefins) از برجسته ترین محصولات پتروشیمی در جهان به شما می‌روند و یکی از ۴ عضو اصلی باشگاه ترکیبات در نفت خام هستند. همین الفین‌ها هستند که در نهایت به‌صورت بسیاری  از لوازم زندگی روزمره از محصولات خودروسازی تا پزشکی خود را به ما نشان میدهند و هیچ کس نمی‌تواند بر نقش بارز آنها به ویژه در زندگی آینده بشر برای ساختن دنیای بهتر کمک سرپوش بگذارد. د رهمین راستا کشوره همچون آلمان با سرمایه‌گذاری ۱۱ میلیارد دلاری روی الفین‌ها به ارزش افزوده  بیش از ۱۰۰  میلیارد دلاری دست پیدا کرده است.
 
البته الفین‌‌ها را می‌توان از منابعی مختلفی همچون زغال سنگ نیز تولید کرد؛ ولی روش‌های  تولید الفین سبک  از نفت خام و گاز با توجه به ذخایر بزرگ موجود در کشور باعث شده که پتانسیل و ظرفیت بی‌بدیل برای شکوفایی اقتصاد در اختیار ایرانیان باشد. در راقع تولید الفین همان طنابی است که می‌تواند صنعت نفت را از چاه خام فروشی بیرون بکشد و نه تنها سدهای تحریم را بشکند بلکه با توجه به بازار گسترده و استراتژیک محصولات مشتق شده از آن توان و قدرت  ژئواکونومیکی و ژئوپلتیکی منطقه‌ای چشمگیری برای کشور به ارمغان بیاورد.
 
سهم بازار جهانی روبه رشد الفین‌ها ما را بر آن داشت تا گفتگویی با دکتر علی نخعی پور، دانشیار گروه شیمی دانشگاه فردوسی و عضو کمیته تخصصی انرژی انجمن شیمی ایران ترتیب دهیم تا چشم‌اندازی به وضعیت تولید الفین‌ها در ایران و استراتژی استفاده از فناوری‌های مدرن برای بهبود و کاهش هزینه‌ها داشته باشیم.
 
نفت‌آرا: معرفی الفین چه هستند و اهمیت آن در بین محصولات پتروشیمی به چه خاطر است؟
الفین‌ها نوعی از هیدروکربن‌ها هستند. به‌طور کلی این ترکیبات شامل کربن و هیدروژن هستند که البته ممکن است به‌طور جزیی عناصر دیگری  مثل اکسیژن  نیز در ساختار آنها مشاهده شود. از این میان الفین‌ها، آن دسته از هیدروکربن‌ها هستند که از لحاظ شیمیایی در ساختار آنها پیوندهای دوگانه اشباع نشده  وجود دارد.
وجود این پیوندهای دوگانه باعث می‌شود که الفین‌ها از لحاظ شیمیایی فعال باشند و در واقع بتوان آنها را به محصولات ارزشمندتری تبدیل کرد.
 
دربارهٔ اهمیت الفین می‌توانیم بگوییم تمام مواد پلیمری و پلاستیکی از ظروف تا کیسه‌های پلاستیکی که مورد مصرف قرار می‌دهیم تا مواد اولیه مورد استفاده در تولید چسب‌ها، چسب‌‌های فراورش شده، الیاف مصنوعی همه به نوعی از ترکیبات الفینی سبک به دست می‌آیند. در واقع ترکیبات الفینی بیش از ۷۰ درصد بازار محصولات پتروشیمی را شامل می‌شوند.
 
بخش مهمی از الفین‌های که در پتروشیمی به‌عنوان خوراک اولیه مصرف می‌شوند. در واقع الفین‌های سبک هستند که این الفین‌های سبک شامل اتیلن،‌ پروپیلن، بوتادین و بوتیلن است که بخش مهمی از الفین‌ها سبک مورد استفاده در پتروشیمی هست؛ اما از میان این الفین‌های سبک  اتیلن و پروپیلن بیشتر از آن دو نوع دیگه به‌عنوان خوراک مواد پتروشیمی مورد مصرف قرار می‌گیرند.
 
 
نفت‌آرا: سهم الفین از بازار جهانی و سهم فروش ایران؟ محصولات و ارزش ارزی؟
به‌طور میانگین می‌توانیم بگوییم که حدود ۱۶۷ میلیون تن در سال در جهان اتیلن تولید می‌شود که این رقم برای پروپیلن حدود ۱۱۲/۰۳ میلیون تن در سال است. پس الفین‌های سبک جزو محصولات با ارزش هستند که کاربرد زیادی در صنایع پتروشیمی و تولید محصولات باارزش‌تری نظیر پلیمرها، پلاستیک‌ها، نایلون‌ها دارند.
 
ظرفیت تولید اتیلن در خاورمیانه تقریباً حدود ۲۸ میلیون تن در سال است که کشور ما با تولید تقریبی حدود ۶ میلیون تن در سال جایگاه دوم را بعد از عربستان سعودی در این منطقه به خودش اختصاص داده است.
 
نفت‌آرا: کدام پتروشیمی‌ها بیشترین میزان تولید اتیلن را در کشور به خود اختصاص دادند؟
به‌عنوان مهم‌ترین پتروشیمی‌های تولیدکننده اتیلن در کشور می‌توان  از ۴ پتروشیمی جم با تولید حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار تن اتیلن در سال،‌ پتروشیمی مارون در همین حدود،‌ پتروشیمی کیان و پتروشیمی آریاساسول نام برد.
 
نفت‌آرا: با وجود تولید  ۱۱۲/۰۳ میلیون تن پروپیلن در جهان سهم تولید پروپیلن در ایران چقدر است؟
با وجود تولید ۱۱۲/۰۳ میلیون تن پروپیلن در جهان سهم تولید پروپیلن در ایران بسیار کمتر نسبت به تولید اتیلن است.
 
 
نفت‌آرا: چرا تولید پروپیلن از اتیلن کمتر است؟
 به خاطر توجه کمتری است که نسبت به تولید اتیلن داشته‌ایم.
 
نفت‌آرا: وضعیت تقاضای الفین‌های سبک در بازارهای جهان چگونه است؟
بزرگ‌ترین بازارهای جهانی برای الفین‌ها، الفین های سبک  هستند که اساسا  آنها را فراتر از محصولات پتروشیمی می‌دانیم  و با نام خوراک پتروشیمی معرفی می‌کنم.
از آن سو بیشترین متقاضی اتیلن در جهان کشور چین است که نزدیک ۳۰ درصد اتیلن جهان را مصرف می‌کند. حدود ۲۴ درصد اتیلن جهان در آمریکای شمالی مصرف می‌شود و حدود ۱۹ درصد اتیلن جهان در خاورمیانه مصرف می‌شود. مهم‌ترین موارد مصرف اتیلن هم در تولید پلی اتیلن به‌عنوان ماده اولیه تولید پلاستیک‌ها استفاده می‌شود.
 
نفت‌آرا: روشهای تولید الفین‌ها سبک به چه صورت است؟
الفین‌های سبک را اگر خواسته باشیم دسته‌بندی کنیم چه برای اتیلن  و چه برای پروپیلن که مهمترین الفین‌های سبک مورد نیاز صنعت پتروشیمی است به دو دسته روشهای سنتی و مدرن تولید می‌شوند.
در روش‌های سنتی اغلب از کراکینگ‌های حرارتی و کراکینگ‌های کاتالیزوری برش‌های نفت خام استفاده می‌شود. میزان بازده تولید اتیلن و پروپیلن در این روش کمتر است؛ اما ویژگی این روش‌ها استفاده از خوراک اولیه نفت خام است. البته در پتروشیمی‌هایی  نیز ممکن است خود نفت خام استفاده نشود؛ بلکه بخشی از اتان به هم همراه رافینت‌های سبکی که محصولات میانی پالایشگاه یا پتروشمی‌ها هستند، به‌عنوان خوراک واحدهای کراکینگ حرارتی استفاده شوند.
متاسفانه اکثر پتروشیمی‌های  کشور از روش کراکینگ حرارتی برای تولید اتیلن استفاده می‌کنند که محصولات جانبی زیادتری دارد و نسبت به روش‌های مدرن بازده کمتری را دارد.
 
نفت‌آرا: تولید پروپیلن در ایران به چه صورت است؟
پروپیلن‌ها به‌عنوان دومین الفین پرمصرف در دنیا میزان تولید در کشور ما خیلی کمتر از اتیلن است و کمتر به تولید آن توجه شده است.  ولی مهم‌ترین بخش تولید پروپیلن را شاید بگوییم محصولاتی هستند که از واحدهای RFCC پالایشگاه‌های اراک خارج می‌شود و در پتروشیمی اراک به‌عنوان پروپیلن تولید می‌شود یا اینکه از واحدهای FCC پالایشگاه آبادان این پروپیلن‌ها  به‌صورت مخلوط LPG  به دست  می‌آید و این محصولات به  پتروشیمی‌ها منتقل می‌شود برای تولید پروپیلن. در حقیقت بیشتر تولید پروپیلن‌ها کشور حاصل واحدهای کراکینگ حرارتی بستر سیال هستند.
 
این واحدهای کراکینگ بستر سیال که در کشور ما در دو پالایشگاه آبادان و اراک وجود دارند. می‌دانید که پالایشگاه از خوراک نفت خام استفاده می‌کنند و این خوراک نفت خام بعد از اینکه عملیات فراورش  انجام گرفت. در واحدهای بهبود کیفیت اینها بخشی از محصولات هیدروکربنی سبک مثل  LPG که پروپیلن هم در زمره LPG قرار می‌گیرد، تولید می‌شوند که این LPG‌ها منتقل می‌شوند به پتروشیمی‌ها و برای تولید پروپیلن استفاده می‌شوند.  روش‌های کراکینگ حرارتی و کراکینگ کاتالیزوری روش‌های قدیمی تولید الفین‌های سبک هستند که در کشور ما به صورت عمده از همین روش‌های قدیم استفاده می‌شود. 
 
نفت‌آرا: محصولات الفینی چگونه می‌توانند سدهای تحریم را بشکنند؟
الفین‌های سبک و مخصوص محصولات آنها یعنی پلی‌اتیلن‌های و پلی‌پروپیلن‌ها ارزش افزوده بالایی دارند و صادرات آنها به‌واسطه امکان تولید محصولات گسترده، پس صادرات آنها بازار متنوعی در جهان دارند. گستردگی و تنوع این بازارهای هدف باعث می‌شود تاکتیک‌های تحریم‌ها خیل گریبان‌گیر این محصولات نخواهد شد. در واقع نه‌تنها گستردگی بازار اجرای تحریم‌ها را سخت می‌کند؛ بلکه حتی ردیابی معاملات نیز به سادگی ممکن نیست. 

قطعا این محصولات برای ما ارزش افزوده بالای دارد و همین امر هم موجب تمایل به رویکردی شده تا واحدهای الفین در کشور گسترش پیدا کنند.
 
 البته نکته مهم این است که  زنجیره ارزش الفین‌های سبک  تا مرحله تولید محصولاتی مانند همین مواد پلاستیک تا الیاف مصنوعی و غیره تکمیل شود قطعاً یک بازار بسیار گسترده، غیر‌قابل تحریم و پرسود در سطح جهان خواهیم داشت.
 
 نفت‌آرا: اهمیت تولید الفین از نفت خام در ایران چقدر است؟ 
روش‌های متداول تولید الفین‌های سبک یا روش‌های کراکینگ حرارتی یا کراکینگ کاتالیستی است که بخش عمده آنها بر پایه نفت خام قرار دارد. همین‌طور که می‌دانید بازار جهانی سوخت‌های فسیلی رو به افول است. یعنی با توجه به پدیده آلودگی هوا و گرم شدن زمین و رویکردهای صنایع جهانی به سمت تولید خودروهای برقی و کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی احتمال اینکه منابع نفت و خام برای تولید سوخت‌های فسیلی که در آینده مورد توجه قرار بگیرند خیلی کم هست و تقاضا کاهش پیدا می‌کند.
 
 از همین‌رو ما نیز مجبوریم برای منابع نفت خام خودمان بازارهای مصرف جدید  را دنبال کنیم که یکی از مهم‌ترین بازارهای مصرف می‌تواند تولید مواد اولیه پتروشیمی مانند همین الفین‌ها سبک باشد که دیگر به‌عنوان سوخت استفاده نمی‌شوند؛ بلکه به‌عنوان ترکیبات شیمیایی باارزش استفاده می‌شوند.
 
نفت‌آرا: تهیه الفین از گاز طبیعی چه جایگاهی در ایران دارد؟
تقریباً می‌توانیم بگوییم تولید الفین‌های ما از گاز طبیعی خیلی محدود است. ببینید واحدهای الفین‌سازی محصول  که به تولید اتیلن اختصاص داده شده، بخشی از رفینت‌ها و اتانهایی هستند که از گاز طبیعی تهیه شده‌اند را به عنوان خوراک استفاده می‌کنند. قطعاً اتان و این رفینت‌ها ارزش افزوده بالایی دارند و باتوجه‌به اینکه ما منابع گاز طبیعی متان خیلی زیادی داریم ولی خیلی در جهت استفاده از متان به‌عنوان خوراک اولیه برای تولید اتیلن نرفتیم. درحالی‌که این تکنولوژی‌های که برای روش‌های تولید نوین الفین‌های سبک مثل اتیلن و پروپیلن هست به سرعت در جهان درحال گسترش است.
 
نفت‌آرا: از روشهای برجسته و  نوین تولید اتیلن در جهان به چه مواردی می‌توان اشاره کرد؟
از جمله روش‌های نوین برای تولید اتیلن می‌توانیم به جفت شدن اکسیداسیون متان اشاره کرد که یک فرایند کاتالیزوری  به‌شمار می‌رود. اگرچه در سال‌های گذشته این فرآیند در مرحله تحقیقات بود؛ اما امروزِ دانش فنی آن در حال گسترش به سمت تولید صنعتی با استفاده از خوراک متان است که در این فرآیند اکسیژن و متان  با راندمان بسیار مناسبی اتیلن را تولید می‌کنند که توسط بعضی کمپانی‌های جهان این روش‌ها توسعه پیدا کرده است.
 
نفت‌آرا: در مورد تولید پروپیلن چطور؟
در مورد پروپیلن نیز می‌توانیم از روش‌های مثل هیدروژن‌زدایی از پروپان نام ببریم و یا متد تبدیل متانول به پروپیلن که به‌عنوان NTP از آن یاد می‌کنم. اینها روش‌های نوین هستند که در جهان برای تولید الفین‌های سبک به کار می‌روند.
 
نفت‌آرا: بنابراین متان می‌تواند نقش کلیدی در تولید هر بیشترالفین‌ها با نگاهی به بازارهای آینده داشته باشد؟
در نظر بگیرید که  متان یک هیدروکربنی هست که به‌عنوان محصولات جانبی در خیلی جاها تولید می‌شود، علاوه بر مخازن گاز طبیعی جهان، چه بصورت هیدرات‌های گازی و چه محصولات جانبی  صنایع مختلف. 
معمولاً متان به‌عنوان سوخت استفاده می‌شود یا خوراک واحدهای متانول از آن استفاده می‌شود.  خوشبختانه در کشور واحدهای تولید متانول زیادی داریم و حجم زیادی از متانول در ایران تولید می‌شود. می‌توان این واحدهای متانول را برای تولید پروپیلن که یک محصول پتروشیمی مناسب، با ارزش و پرتقاضایی در نظر بگیریم.
 
تجزیه و تحلیل میزان مصرف جهانی الفین‌های سبک در آینده نشان می‌دهد که به دلیل رشد مصرف بالا منجر به تقاضای چشمگیر این محصولات خواهد شد. به نظر
‌می‌رسد که دیگر روش‌های سنتی جوابگوی این تقاضای گسترده و عظیم اتیلن و پروپیلن نخواهند بود و ما بایستی توجه بیشتری کنیم به روش‌های نوین تولید این الفینهای سبک
 
 
نفت‌آرا: کدام روش استفاده از خوراک سبک یا خوراک سنگین می‌تواند به اولویت اول ایران برای تولید الفین تبدیل شود؟
اینکه ما دقیقا بگوییم از خوراک‌های سبکی مثل متانول، اتان، متان،‌ پروپان و بوتان برای تولید اتیلن و پروپیلن استفاده کنیم یا از خوارک‌های سنگینی مثل نفت خام کدام نسخه برای کشور ما مناسب است نمی‌توان انتخاب درستی داشته باشیم و یکی را بر دیگر ارجح بدانیم.
 
روش‌های سنتی که از هیدروکربن‌های سنگین استفاده می‌شد، مثل همین کراکینگ‌های حرارتی و کاتالیزوری که روی نفت خام و برش‌های نفتی انجام می‌شد. اینها راندمان کمی دارند؛ ولی  ما در کشورمان خوشبختانه مخازن بزرگی از نفت خام داریم که این مخازن بزرگ با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌های فراوان که برای صادرات نفت خام ما ایجاد کرده‌اند یک فرصت ویژه هستند. قطعاً استفاده از نفت خام با وجود اینکه این روش‌های کراکینگ راندمان پایین‌تری نسبت به روش‌های مدرن دارند؛ ولی به همین دلیل منابع بزرگ نفت خام، باز هم می‌توان به آنها به  به‌عنوان روش‌های مناسب برای تولید الفین‌های سبک  و ایجاد ارزش افزوده در کشور توجه کنیم؛ اما نبایستی از روش‌های نوین که از خوراک‌های سبکی مثل متان، پروپان، اتان و مخصوصا اتانول برای تولید به پروپیلن غافل شویم. چونکه دانش فنی مناسبی برای خوراک‌های سبک به منظور تبدیل آنها به الفین‌ها در جهان در حال گسترش است و این روش‌های مدرن راندمان بالایی دارند و ارزش افزوده بالایی نیز در پی خواهند داشت.
 
 
نفت‌آرا: نقش دانشگاه در بومی‌سازی تجهیزات تولید الفین و کاهش هزینه تولید چیست؟
قطعاً دانشگاه‌ها می‌توانند نقش مهمی را در این زمینه ایفا کنند؛ اما دانشگاه‌ها به‌عنوان مراکز تولید دانش و صنایع به‌عنوان مصرف کننده‌های دانش فنی احتیاجی به یک زنجیره ارتباط دارند که متاسفانه یک حلقه مفقوده‌ای واقعا این وسط وجود دارد که دانش‌هایی که در  دانشگاه‌ها تولید می‌شود و بعضا هنوز خام هستند را به جمع‌آوری کند و این دانش‌ها را در کنار هم قرار دهد تا منجر به هم‌افزایی دانش فنی مناسبی شود.
 
متاسفانه ما چه در صنایع نفت و گاز و چه در صنایع پتروشیمی و بقیه صنایع خیلی در جهت تولید دانش فنی تمرکز نداشتیم و همان‌طور که می‌بیند بخش زیادی از صنایع ما بر اساس خرید لیسانس و دانش فنی از شرکت‌های خارجی است و هنوز هم این دیدگاه در صنعت ما وجود دارد که اگر می‌خواهید فلان خط تولید را راه‌اندازی کنید خیلی راحت بروید سراغ  کمپانی‌های خارجی صاحب لیسانس و از آنها این لیسانس را به همراه پکیج تجهیزات بخرید تا آنها بیایند، نصب کنند و ما برای تولید استفاده کنیم. به این طریق یک کشور صاحب دانش فرآیند‌ها نمی‌شود. کما اینکه ما سالها است که ساده‌ترین دانش فنی  تولید متانول را داریم همچنان وارد می‌کنم و برای ساختن واحد n‌ ام هم باز مجبور خواهیم بود به‌سراغ انواع لیسانس‌های خارجی برویم.
 
نفت‌آرا: دانشگاه‌ها چگونه می‌توانند به شکل‌گیری زنجیره اتصال دانش‌های تولیدی برای مصارف صنعت به‌ویژه در زمینه تولید الفین کمک کنند؟
دانشگاه‌ها می‌توانند حلقه مفقوده زنجیره اتصال دانش‌های تولید شده در دانشگاه به صنایع  را به وجود آورند و این حلقه مفقوده ممکن است همین شرکت‌های کوچک دانش بنیان باشند که الان رو به گسترش هستند؛ اما این شرکت‌های کوچک دانش‌بنیان برای اینکه بتوانند لیسانسوری یا صاحب دانش فنی بشوند و در فرآیندهای بزرگی مثل الفین وارد عرصه شوند، قطعا لازم است که با همدیگر همکاری کنند یا به صورت کلاستر یا شرکت‌های خوشه‌ای فعالیت کنند تا هر کدام گوشه‌ای از این کار را به عهده بگیرند.
 
در حقیقت دانش فنی در زمینه پتروشیمی یا هر صنعت دیگر شاخه‌های مختلفی دارد که یکی شاخه‌های مختلف بایستی در کنار همدیگر قرار بگیرد تا یک دانش فنی  مناسب تولید بشود.  ما باید به طور جدی  و با حمایت مضاعف، بعد از این همه سال به‌عنوان صاحبان صنعت و منابع عظیم نفت و گاز،  شرکت‌های تولید کننده دانش فنی را به وجود بیاوریم و این شرکت‌ها دانش بنیان همانند یک حلقه زنجیره فعال بخش صنعتی را که می‌خواهد از این دانش فنی استفاده کند و دانشگاه‌های  که این دانش‌ها را به صورت پراکنده در خودشان تولید می‌کند، به هم مرتبط کند.
 
عبدالصمد حسینی، خبرنگار - نفت‌آرا